Jak społeczeństwo naprawdę postrzega osoby niewidome? Na to fundamentalne pytanie starają się odpowiedzieć badacze z Uniwersytetu SWPS – Jolanta Kramarz i Marek Drogosz w znaczącym badaniu opublikowanym w ubiegłorocznym wydaniu kwartalnika „Niepełnosprawność – Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania”. Ich praca rzuca nowe światło na mechanizmy funkcjonowania stereotypów i uprzedzeń wobec osób niewidomych w polskim społeczeństwie.
Ukryte oblicze stereotypów
Badanie przeprowadzone na grupie 259 osób ujawniło skomplikowaną naturę społecznych przekonań dotyczących osób niewidomych. W centrum uwagi znalazł się tak zwany stereotyp paternalistyczny, który charakteryzuje się szczególną dwoistością w postrzeganiu osób niewidomych. Z jednej strony przypisuje się im wysokie „ciepło” – są postrzegane jako osoby życzliwe, przyjazne i godne zaufania. Z drugiej jednak strony, towarzyszy temu przypisywanie niskich kompetencji, co prowadzi do traktowania ich jako osób bezradnych i zależnych od pomocy innych.
Co szczególnie interesujące, badanie wykazało, że te stereotypowe przekonania rzadko są wyrażane wprost. Funkcjonuje bowiem silna norma społeczna, która nie pozwala na otwarte wyrażanie negatywnych opinii o osobach niewidomych. W rezultacie stereotypy i uprzedzenia manifestują się w sposób bardziej subtelny i zawoalowany. Badani znacznie chętniej przypisywali stereotypowe przekonania „innym ludziom” niż przyznawali się do nich sami, co wskazuje na działanie mechanizmów obronnych i świadomość społecznego tabu.
Światopogląd a postrzeganie niepełnosprawności
Istotnym odkryciem badania jest zależność między orientacją światopoglądowo-polityczną a nasileniem stereotypowych przekonań. Autorzy wykazali, że sposób postrzegania osób niewidomych nie jest jednolity w społeczeństwie, ale silnie wiąże się z szerszym kontekstem wartości i przekonań wyznawanych przez poszczególne osoby. Ta obserwacja ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia, jak głęboko zakorzenione są stereotypy i jak mocno wiążą się z ogólnym systemem wartości jednostki.
Praktyczne konsekwencje stereotypizacji
Badanie nie ogranicza się jedynie do teorii, ale pokazuje realne konsekwencje funkcjonowania stereotypów w życiu społecznym. Postrzeganie osób niewidomych przez pryzmat niskich kompetencji przekłada się na konkretne ograniczenia w ich życiu zawodowym i społecznym. Szczególnie niepokojący jest fakt, że stereotypy funkcjonujące na poziomie ukrytym są trudniejsze do zidentyfikowania i zwalczania, co może prowadzić do nieświadomej dyskryminacji.
Badacze zwracają uwagę, że stereotyp paternalistyczny może być szczególnie szkodliwy, ponieważ maskuje się pod pozorem życzliwości i troski. W rzeczywistości jednak może prowadzić do infantylizacji osób niewidomych i odbierania im podmiotowości. To z kolei może skutkować ograniczaniem ich możliwości rozwoju zawodowego i osobistego.
Droga do zmiany
Autorzy badania podkreślają, że skuteczne przeciwdziałanie stereotypom wymaga kompleksowego podejścia. Nie wystarczy samo zwiększanie świadomości społecznej – konieczne jest głębsze zrozumienie mechanizmów psychologicznych stojących za stereotypami i uprzedzeniami. Badacze sugerują, że programy integracyjne powinny uwzględniać ukryty charakter współczesnych uprzedzeń i koncentrować się na praktycznych działaniach pokazujących rzeczywiste kompetencje osób niewidomych.
Szczególną rolę w tym procesie mogą odgrywać media i system edukacji. Badanie sugeruje potrzebę bardziej zniuansowanego przedstawiania osób niewidomych w przestrzeni publicznej – nie jako bezradnych ofiar losu ani też nie jako „superbohaterów” pokonujących przeciwności, ale jako normalnych członków społeczeństwa, mających swoje mocne i słabe strony.
Perspektywy badawcze
Praca Kramarz i Drogosza otwiera nowe perspektywy badawcze w obszarze psychologii społecznej niepełnosprawności. Autorzy wskazują na potrzebę dalszych badań, szczególnie w zakresie skuteczności różnych metod przeciwdziałania stereotypom oraz wpływu stereotypów na samopercepcję osób niewidomych. Interesującym kierunkiem badań może być również analiza, jak stereotypy wpływają na codzienne interakcje między osobami widzącymi a niewidomymi.
Badanie opublikowane w kwartalniku „Niepełnosprawność” (Nr II/2024(51)) stanowi istotny wkład w zrozumienie społecznej sytuacji osób niewidomych w Polsce. Jego wyniki mogą służyć jako podstawa do projektowania skuteczniejszych programów integracji społecznej i zawodowej, ale także jako punkt wyjścia do szerszej dyskusji o tym, jak budować bardziej inkluzywne społeczeństwo.
Autorzy podkreślają, że zmiana społecznych stereotypów jest procesem długotrwałym i złożonym, wymagającym zaangażowania wielu stron – od instytucji publicznych, przez organizacje pozarządowe, po media i system edukacji. Kluczowe jest jednak zrozumienie, że stereotypy wobec osób niewidomych nie są neutralne – mają realny wpływ na jakość życia konkretnych ludzi i możliwości ich społecznej partycypacji.
Źródło: Na podstawie artykułu „Ukryte stereotypy i uprzedzenia wobec osób niewidomych w Polsce” autorstwa Jolanty Kramarz i Marka Drogosza, opublikowanego w kwartalniku „Niepełnosprawność – Zagadnienia, Problemy, Rozwiązania” Nr II/2024(51), s. 65-88.
Artykuł naukowy powstał w ramach badań prowadzonych na Uniwersytecie SWPS. Pełna wersja tekstu wraz z metodologią badań i szczegółowymi wynikami dostępna jest w wersji drukowanej oraz elektronicznej kwartalnika.