Zatrudnienie wspomagane – czym jest i jakie są jego założenia?

Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami to jedno z kluczowych wyzwań współczesnego rynku pracy. Mimo rosnącej świadomości i licznych inicjatyw, osoby te wciąż napotykają na bariery utrudniające im znalezienie i utrzymanie satysfakcjonującej pracy. Jednym z najbardziej efektywnych modeli wsparcia, który realnie zmienia tę sytuację, jest zatrudnienie wspomagane. Czym dokładnie jest, na czym polega i jakie korzyści przynosi?

Czym jest zatrudnienie wspomagane? Definicja i główne założenia

Zatrudnienie wspomagane to model zatrudnienia, którego celem jest „zapewnianie wsparcia osobom z niepełnosprawnościami oraz innym grupom zagrożonym wykluczeniem w uzyskaniu i utrzymaniu płatnego zatrudnienia na otwartym rynku pracy” (EUSE, 2005). Jest to podejście proaktywne, skoncentrowane na indywidualnych potrzebach i możliwościach każdej osoby, zgodne z duchem Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.

Fundamentem zatrudnienia wspomaganego jest zestaw kluczowych wartości, które muszą być respektowane na każdym etapie procesu:

• Indywidualność: Każda osoba jest traktowana jako unikalna jednostka z własnymi aspiracjami, zainteresowaniami i doświadczeniem.
• Szacunek: Działania są zawsze dostosowane do wieku i godności osoby, mając na celu poprawę jej sytuacji.
• Samostanowienie: Osoby z niepełnosprawnościami są wspierane w rozwijaniu swoich zainteresowań, dokonywaniu wyborów i definiowaniu własnej ścieżki zawodowej. Promowana jest idea self-advocacy, czyli rzecznictwa we własnej sprawie.
• Świadomy wybór: Osoby otrzymują pełne informacje o swoich możliwościach, aby mogły podejmować decyzje zgodne z własnymi preferencjami, rozumiejąc ich konsekwencje.
• Upodmiotowienie (Empowerment): Osoby z niepełnosprawnościami są w centrum procesu planowania, ewaluacji i tworzenia usług, decydując o swoim życiu i uczestnictwie społecznym.
• Poufność: Informacje przekazywane przez osobę są traktowane jako poufne, a ich ujawnienie odbywa się wyłącznie za jej zgodą.
• Elastyczność: Usługi są dostosowywane do konkretnych potrzeb i wymogów danej osoby i sytuacji.
• Dostępność: Usługi, placówki i informacje są w pełni dostępne dla wszystkich osób z niepełnosprawnościami.

Kluczowym celem jest więc nie tylko znalezienie jakiejkolwiek pracy, ale płatnego zatrudnienia na otwartym rynku pracy, które daje niezależność finansową i poczucie bycia pełnoprawnym uczestnikiem życia społecznego.

Krótka historia i rozwój koncepcji

Koncepcja zatrudnienia wspomaganego narodziła się w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie w latach 70. i 80. XX wieku. Była odpowiedzią na dominujący wówczas model, w którym osoby z niepełnosprawnościami (szczególnie intelektualną) trafiały głównie do zakładów pracy chronionej, a proces aktywizacji opierał się na zasadzie „najpierw szkolenie, potem praca”. Okazało się jednak, że takie podejście w niewielkim stopniu przyczyniało się do ich rzeczywistej integracji na otwartym rynku.

Przełomem było pojawienie się strategii „najpierw umieścić w miejscu pracy, potem szkolić i utrzymać”. Kluczową rolę zaczął odgrywać trener pracy (job coach) – specjalista oferujący zorganizowane wsparcie bezpośrednio w miejscu zatrudnienia. Z czasem model ten ewoluował, kładąc coraz większy nacisk na upodmiotowienie osoby z niepełnosprawnością i jej aktywny udział w całym procesie. W Europie koncepcja ta zyskała na popularności dzięki działaniom takich organizacji jak Europejska Unia Zatrudnienia Wspomaganego (EUSE), założona w 1993 roku.

Dla kogo jest zatrudnienie wspomagane?

Zatrudnienie wspomagane jest kierowane do wszystkich osób z niepełnosprawnościami, bez względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności, które napotykają na szczególne trudności w znalezieniu i utrzymaniu pracy na otwartym rynku. Dotyczy to zarówno osób z niepełnosprawnością intelektualną, fizyczną, sensoryczną, jak i osób z problemami zdrowia psychicznego czy niepełnosprawnościami sprzężonymi. Istotą jest gotowość osoby do podjęcia pracy i jej motywacja, a nie spełnianie z góry narzuconych kryteriów „gotowości do pracy”. Model ten odrzuca zasadę „zero odrzucenia” – każdy, kto chce pracować, może znaleźć zatrudnienie, jeśli zapewni mu się odpowiedni poziom wsparcia.

Etapy procesu zatrudnienia wspomaganego

Europejski model zatrudnienia wspomaganego opiera się na pięciu kluczowych, wzajemnie powiązanych etapach:

1. Zaangażowanie klienta: To pierwszy i fundamentalny krok, polegający na nawiązaniu relacji z osobą poszukującą pracy, zapewnieniu jej wszelkich niezbędnych informacji w dostępnej formie i wsparciu w podjęciu świadomej decyzji o skorzystaniu z usługi. Ważne jest zbudowanie zaufania i poszanowanie autonomii klienta.
2. Tworzenie profilu zawodowego: Na tym etapie, w ścisłej współpracy z osobą z niepełnosprawnością, zbierane są informacje o jej umiejętnościach, zainteresowaniach, aspiracjach, doświadczeniu, a także barierach i potrzebach wsparcia. Celem jest stworzenie indywidualnego, dynamicznego profilu, który będzie podstawą do dalszych działań.
3. Poszukiwanie pracy: Ten etap koncentruje się na aktywnym poszukiwaniu odpowiedniego stanowiska pracy na otwartym rynku, z uwzględnieniem profilu zawodowego i preferencji osoby. Stosuje się tu zarówno formalne (np. analiza ofert, CV), jak i nieformalne (np. networking, tworzenie miejsca pracy – job carving) metody. Klient ma pełną kontrolę nad procesem poszukiwawczym.
4. Zaangażowanie pracodawcy: To etap nawiązywania i budowania relacji z potencjalnymi pracodawcami. Obejmuje prezentację korzyści płynących z zatrudnienia osoby z niepełnosprawnością, identyfikację potrzeb pracodawcy i dopasowanie do nich kandydata, a także omówienie ewentualnych potrzeb wsparcia czy adaptacji stanowiska.
5. Wsparcie w miejscu pracy i poza nim: Po znalezieniu zatrudnienia, osoba z niepełnosprawnością oraz pracodawca otrzymują ciągłe, indywidualnie dostosowane wsparcie. Może ono obejmować szkolenie na stanowisku pracy, pomoc w adaptacji, wsparcie współpracowników (np. mentoring), rozwiązywanie bieżących problemów, a także pomoc w kwestiach pozazawodowych wpływających na utrzymanie zatrudnienia. Wsparcie to jest stopniowo wycofywane w miarę usamodzielniania się pracownika.

Rola Trenera Pracy

Centralną postacią w procesie zatrudnienia wspomaganego jest trener pracy. Jest to specjalista, który łączy w sobie kompetencje doradcy zawodowego, coacha, mediatora, a czasem także terapeuty. Jego głównym zadaniem jest świadczenie zindywidualizowanego wsparcia osobie z niepełnosprawnością na każdym etapie drogi do zatrudnienia i w trakcie jego trwania.

Do kluczowych zadań trenera pracy należy m.in.:

• Pomoc w tworzeniu profilu zawodowego i planu działania.
• Wsparcie w aktywnym poszukiwaniu pracy i kontakcie z pracodawcami.
• Szkolenie na stanowisku pracy i pomoc w nabywaniu nowych umiejętności.
• Budowanie naturalnego wsparcia w środowisku pracy.
• Mediacja i pomoc w rozwiązywaniu ewentualnych trudności.
• Współpraca z rodziną osoby z niepełnosprawnością i innymi ważnymi dla niej osobami/instytucjami.

Trener pracy działa na zasadzie kontinuum wsparcia, co oznacza „wsparcia tylko tyle, ile jest niezbędne, samodzielności i autonomii tyle, ile jest możliwe”.

Korzyści z zatrudnienia wspomaganego

Zatrudnienie wspomagane przynosi wymierne korzyści wszystkim zaangażowanym stronom:

• Dla osoby z niepełnosprawnością:
  • Możliwość podjęcia płatnej pracy na otwartym rynku.
  • Niezależność finansowa i osobista.
  • Rozwój umiejętności zawodowych i społecznych.
  • Poczucie własnej wartości i przynależności.
  • Integracja społeczna i zawodowa.
• Dla pracodawcy:
  • Dostęp do zmotywowanych i lojalnych pracowników.
  • Wsparcie w procesie rekrutacji i adaptacji pracownika.
  • Możliwość skorzystania z doradztwa w zakresie dostosowania miejsca pracy czy dostępnych form wsparcia finansowego.
  • Budowanie pozytywnego wizerunku firmy i realizacja zasad odpowiedzialności społecznej biznesu (CSR).
• Dla społeczeństwa:
  • Zmniejszenie skali wykluczenia społecznego i zawodowego.
  • Wykorzystanie potencjału osób z niepełnosprawnościami.
  • Redukcja kosztów świadczeń socjalnych na rzecz aktywizacji.
  • Budowanie bardziej inkluzywnego i solidarnego społeczeństwa.

Podsumowanie

Zatrudnienie wspomagane to sprawdzony i skuteczny model aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami. Opierając się na indywidualnym podejściu, poszanowaniu godności i upodmiotowieniu, stwarza realne szanse na zdobycie i utrzymanie płatnej pracy na otwartym rynku. Kluczową rolę odgrywa w nim profesjonalne wsparcie trenera pracy oraz partnerska współpraca wszystkich zaangażowanych stron. Upowszechnianie tego modelu i dbanie o jego wysoką jakość to inwestycja w bardziej inkluzywny i sprawiedliwy rynek pracy, z korzyścią dla wszystkich.

Źródła:

• Europejska Unia Zatrudnienia Wspomaganego (2005). Broszura informacyjna i standardy jakości. Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2013.
• Cytowska B., Wołowicz-Ruszkowska A. (2013). Trener pracy – dokument uwzględniający wiedzę zastaną na temat funkcjonowania trenera pracy, na podstawie polskich i zagranicznych opracowań. Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Warszawa.
• Europejska Unia Zatrudnienia Wspomaganego (2010). Zbiór praktycznych wskazówek. Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2013.

Udostępnij wpis: